Rola ograniczeń poznawczych w przetwarzaniu informacji przed podjęciem decyzji
psycholog, specjalista z zakresu neuroekonomii, prowadzi badania nad psychologicznymi i biologicznymi mechanizmami podejmowania decyzji
projekt naukowy
Rola ograniczeń poznawczych W PrzETWARZANIU INFORMACJI PRZED PODEJMOWANIEM DECYZJI
Okres realizacji projektu: 2010–2013
Życie to sztuka wyboru. Codziennie podejmujemy wiele decyzji, od tych błahych i nieistotnych po te, których konsekwencje mają duży wpływ nie tylko na nas samych, lecz także na osoby z naszego otoczenia. Analizujemy wówczas złożone sytuacje, przetwarzamy wiele informacji, często pod wpływem stresu czy presji czasu. Projekt dr. Szymona Wicharego pozwala poznać mechanizmy podejmowania decyzji i pokazuje, jaki wpływ na nasze wybory mają ograniczenia poznawcze, emocje, pamięć czy potrzeba posiadania jasnego obrazu sytuacji.
Założenia projektu
Badania nad podejmowaniem decyzji
W literaturze psychologicznej udokumentowano wiele przykładów odchyleń od racjonalności w podejmowaniu decyzji. Większość badań w tym obszarze koncentruje się na wpływie zmiennych sytuacyjnych (presji czasu, złożoności zadania) lub na ograniczeniach związanych z niepełną wiedzą o problemie decyzyjnym. Względnie mało jest badań podejmujących tematykę wpływu ograniczeń poznawczych na proces decyzyjny. Również stosunkowo niedawno w badaniach psychologicznych podjęto temat korzyści płynących z ograniczeń poznawczych.
Ograniczenia poznawcze a proces decyzyjny
Podstawowym celem proponowanego projektu było zbadanie wpływu ograniczeń poznawczych – zarówno pamięciowych, jak i tych związanych z wpływem emocji, potrzebą poznawczego domknięcia i starzeniem się – na proces przetwarzania informacji przed podjęciem decyzji. Dodatkowym celem było znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy ograniczenia poznawcze upośledzają czy wspomagają procesy decyzyjne. Wiadomo, że w zależności od warunków zadania decyzyjnego, różne strategie decyzyjne (proste lub złożone) są bardziej lub mniej odpowiednie i w konsekwencji prowadzą do bardziej lub mniej trafnych decyzji.
W ramach projektu przeprowadzono serię 16 badań eksperymentalnych testujących hipotezy dotyczące związków między ograniczeniami poznawczymi, czynnikami, które je wywołują, oraz ich efektami w postaci dokonywanych wyborów i strategii przetwarzania informacji przed podjęciem decyzji.
Przebieg badania
Badania podzielono na cztery grupy, których tematami były:
- ograniczenia pamięci operacyjnej
- ograniczenia poznawcze związane z wpływem emocji
- ograniczenia poznawcze związane z użyciem wiedzy (potrzeba poznawczego domknięcia i stereotypizacja)
- ograniczenia poznawcze związane ze starzeniem się, i ich związki z procesami decyzyjnymi.
W każdej grupie proponowanych badań kontrolowane były dwa źródła ograniczeń poznawczych: czynniki sytuacyjne i różnice indywidualne. Pozwoliło to na określenie wpływu każdego z tych czynników na proces decyzyjny oddzielnie oraz, przede wszystkim, na określenie wpływu związanego z interakcją tych czynników.
W każdej grupie badań głównym zadaniem był pomiar ograniczeń poznawczych osób badanych oraz pomiar zmiennych opisujących przetwarzanie informacji przed podjęciem decyzji przy pomocy jednolitych, standardowych metod. Pozwoliło to na rzetelne porównanie wyników uzyskanych w eksperymentach dotyczących różnych źródeł wpływu ograniczeń poznawczych na proces decyzyjny.
Dodatkowym źródłem kontroli eksperymentalnej w badaniach było użycie metod psychofizjologicznych umożliwiających śledzenie ruchów gałek ocznych i monitorowanie przewodnictwa skóry. Zastosowanie tych metod pozwoliło na dokładne określenie procesu przetwarzania informacji przed podjęciem decyzji oraz reakcji emocjonalnych w odpowiedzi na manipulacje eksperymentalne.
Wyniki badania
Uproszczone strategie decyzyjne
Strategie decyzyjne to przepisy na to, jak analizować informacje przed podjęciem decyzji. Niektóre, tzw. strategie kompensacyjne, wymagają złożonych operacji umysłowych jak mnożenie, dodawanie i pozwalają zastąpić braki w jednym wymiarze dobrymi wartościami w innych obszarach. Podejmując decyzje pod wpływem wysokiego pobudzenia i silnych negatywnych emocji (strachu, wstrętu), mamy tendencję do wybiórczego przetwarzania informacji. Wybieramy uproszczone strategie decyzyjne (niekompensacyjne). Jest to związane z aktywnością noradrenaliny w mózgu. To jest neuroprzekaźnik a jednocześnie hormon, który działa na obwodzie ciała i sprawia, że analizujemy mniej danych, automatycznie i bezwiednie wydajemy szybkie sądy.
Pobudzenie a procesy decyzyjne
Nowatorskie zastosowanie pomiaru psychofizjologicznego pozwala na bardziej, niż było do tej pory możliwe, obiektywne i precyzyjne określenie wpływu pobudzenia na procesy decyzyjne. Badanie dr. Szymona Wicharego wykazało związek pomiędzy przewodnictwem skóry, a zakresem informacji, jakie analizujemy w danej sytuacji. Im wyższe przewodnictwo skóry, czyli skłonność do pocenia się rąk, tym mniej informacji jesteśmy w stanie zanalizować w momencie wystąpienia stresu oraz presji. W efekcie, osoby pod wpływem stresu są bardziej narażone na podejmowanie decyzji w wyniku skrótów myślowych. Zależność ta jest szczególnie silna u mężczyzn.
Wcześniejsze badania prowadzone na tym polu wykazały, że taki stan powoduje zawężenie uwagi, jednak nie zawierały informacji o tym, w jaki sposób stres przekłada się na dokonywanie wyborów. – W naszym badaniu wykorzystaliśmy dodatkową metodę identyfikacji strategii decyzyjnych. Uczestnicy badania mieli za zadanie wybrać w zadaniu komputerowym jednego z czterech kandydatów do pracy. Patrzyliśmy na to, ile badani pobierali informacji o kandydatach i jakiej używali strategii decyzyjnej. Przed dokonaniem wyboru widzieli drastyczne zdjęcie przez sześć sekund. Chcieliśmy sprawdzić, czy tego rodzaju manipulacja jest skuteczna, dlatego w trakcie podejmowania decyzji mierzyliśmy potliwość ich dłoni – wyjaśnia dr Szymon Wichary.
Ratownicy medyczni, strażacy czy żołnierze, interweniując jako pierwsi na miejscach wypadków, katastrof czy na polu walki, często muszą podejmować decyzje pod wpływem stresu emocjonalnego. – Możemy starać się pomóc ludziom, którzy podejmują decyzje pod wpływem stresu. Współczesne technologie umożliwiają stworzenie łatwych systemów monitorowania reakcji fizjologicznych i procesów poznawczych u osób podejmujących decyzje pod wpływem stresu i przy dużym obciążeniu poznawczym – dodaje autor badania.
Stresujące decyzje
Dr Szymon Wichary wyjaśnia zależność pomiędzy potliwością dłoni a jakością podejmowanych przez nas decyzji.
Publikacje
- Wichary, S., Mata, R., Rieskamp, J. (2015). Probabilistic inferences under emotional stress: How arousal affects decision processes. Journal of Behavioral Decision Making. DOI: 10.1002/bdm.1896
- Wichary, S., Domaradzka, E. & Sędek, G. (2012). The impact of aging on information integration in reasoning and decision making. In: M. Eysenck, T. Maruszewski, & M. Fajkowska (Eds.) Personality, Cognition and Emotion. Clinton Corners, NY: Eliot Werner Publications.
- Wichary, S., Rieskamp, J. (2011). Probabilistic inferences under emotional stress. In L. Carlson, C. Hoelscher, & T.F. Shipley (Eds.), Proceedings of the 33rd Annual Conference of the Cognitive Science Society (pp. 1872-1877). Austin, TX: Cognitive Science Society.
Zobacz też: Laboratory for Neuoroeconomics »