„Manhunt: Unabomber” i detektywistyczne aspekty językoznawstwa

Serialowy Fitzgerald (Sama Worthingtona) dokonuje przewrotu w procedurach FBI: zamiast profilu psychologicznego, stanowiącego już wtedy standardowe narzędzie poszukiwania sprawców wykorzystywane przez FBI, stosuje technikę, która później została nazwana „profilowaniem lingwistycznym” i stała się częścią intensywnie rozwijanej w USA „lingwistyki kryminalistycznej”.

W serialu Fitzegeralda wspiera młoda lingwistka, doktorantka, Natalie Shilling (Lynn Collins). To również autentyczna postać, ale jej rola w odkryciu tożsamości Unabombera jest fikcyjna. Prawdziwym językoznawcą, który przyczynił się do schwytania Teda Kaczynskiego, był prof. Roger Shuy, któremu lingwistyka kryminalistyczna zawdzięcza swój rozwój. Część obserwacji i pomysłów filmowej Natalie opartych jest najprawdopodobniej na analizach Rogera Shuya, inne zapewne zostały dodane przez scenarzystów.

Ponieważ jestem językoznawczynią, a jednocześnie niemal nałogową czytelniczką kryminałów, przejrzałam wiele dostępnych w internecie dokumentów na temat serialu, innych wątków lingwistycznych, pojawiających się w nim i na temat samego śledztwa w sprawie Unabombera. Moja żyłka detektywistyczna pozwoliła mi zauważyć między innymi, że obraz współpracy Fitzegeralda i Shuya jest inny w tekstach autorstwa każdego z nich. James Fitzegerald, jak sam wspomina, w momencie, gdy dołączał do zespołu (Unabomber Task Force) nie miał wykształcenia językoznawczego, a jedynie psychologiczne, w tym 12-tygodniowy kurs profilowania¹. Jego zadaniem w latach 1995-1996, czyli w czasie, kiedy rozgrywa się akcja serialu, było kierowanie projektem analizy porównawczej, polegającym na porównaniu pod względem użytego języka 14 tekstów przypisywanych Unabomberowi² .

W relacji agenta FBI³ spotkanie z Shuyem trwało dwie godziny, podczas których lingwista „wyjaśnił […] w przystępnych słowach, na czym polega lingwistyka”, a agent „spijał z jego ust wiedzę, niczym od mistrza Yody”⁴.

Z kolei w dostępnych mi tekstach Shuya nazwisko Fitzgeralda w ogóle się nie pojawia. W jednej ze swoich książek, w których omawia sprawę Unabombera, Shuy wspomina natomiast agentkę specjalną Sharon Smith, która jesienią 1994 roku uczestniczyła w jego seminarium doktoranckim i uznała, że „profilowanie lingwistyczne”, o którym mówił Shuy, może się przydać Unabomber Task Force⁵. Hmmm….

Profilowanie lingwistyczne wykorzystuje przede wszystkim wiedzę, jaką przynosi jedna z dyscyplin językoznawstwa zwana socjolingwistyką. Dyscyplina ta bada zróżnicowanie języka w zależności od takich zmiennych socjologicznych, jak wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania. W ramach języków narodowych, a tym bardziej w ramach języków używanych jako narodowe w wielu krajach, tak jak to się dzieje w przypadku angielskiego czy hiszpańskiego, istnieją tzw. odmiany narodowe, różniące się sposobem wymawiania wyrazów, używanymi wyrazami, pisownią i czasami gramatyką.

Uczący się języka angielskiego wiedzą zatem zapewne, iż ciężarówka w brytyjskiej angielszczyźnie nazywa się lorry, a w amerykańskiej truck. Wiedzą też najprawdopodobniej, iż pewne słowa są pisane inaczej: np. w brytyjskiej angielszczyźnie colour i theatre, a w amerykańskiej color i theater. Podobnie, uczący się języka hiszpańskiego wiedzą, że narodowe odmiany amerykańskie różnią się od odmiany europejskiej, a także między sobą⁶.

W ramach jednego języka narodowego również istnieją odmiany regionalne oraz dialekty⁷. Niektóre odmiany języka są charakterystyczne dla danego regionu, inne dla przynależności do klasy społecznej i wykształcenia. Oczywiście, ktoś, kto zmienia miejsce zamieszkania lub pragnie awansu społecznego, może próbować zmienić swój sposób mówienia – czasami to się udaje w pełni, zwykle jednak nie, i specjalista lub specjalistka w zakresie socjolingwistyki może pozostałości dawnego sposobu mówienia, zwane naleciałościami, wykryć. Czasami wystarczy tzw. „dobre ucho”, by usłyszeć jakieś odstępstwa od znanej nam normy ogólnej, np. u cudzoziemców i cudzoziemek mówiących w jakimś języku z tzw. „obcym akcentem”⁸.

Z kolei o wieku i wykształceniu autora lub autorki tekstu najlepiej świadczy słownictwo i budowa zdań. Czytelnicy i czytelniczki tego tekstu zapewne zorientowali się, że jestem naukowczynią, zanim przeczytali o tym wprost w czwartym akapicie. Być może domyśliliby się tego bez owej deklaracji, obserwując, jak dokumentuję w formie przypisów przedstawione w tym tekście informacje. Prawdopodobnie domyślili się również, że jestem osobą w co najmniej średnim wieku oraz że jestem zwolenniczką tzw. języka inkluzywnego, czyli takiego, w którym unika się używania form wyłącznie męskich dla określenia zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Widać więc, że pewne cechy tekstu pozwalają określić przynależność jego autora lub autorki do określonej grupy społecznej. Profilowanie lingwistyczne to nic innego jak ustalanie takiej właśnie przynależności. Jeżeli informacje na mój temat przedstawione w tym akapicie nie były zaskoczeniem, gratuluję trafnego intuicyjnego profilowania.

W następnych odcinkach między innymi:

• Profil lingwistyczny Unabombera
• Profilowanie lingwistyczne jest starsze niż lingwistyka
• Profil lingwistyczny a ustalanie autorstwa
• Co wspólnego ma praojczyzna Słowian z poszukiwaniem Unabombera?