Forma i tematyka fake newsów – wyniki badania CEDMO 2.0

Jak wygląda typowy fake news? Czego dotyczy i kto w nim występuje? Czym różnią się polskie fake newsy od czeskich i słowackich? Poznaj wyniki międzynarodowego badania z udziałem naukowców z USWPS!

Badanie w ramach CEDMO 2.0

W pierwszej fazie projektu Central European Digital Media Observatory 2.0 (CEDMO 2.0) Uniwersytet SWPS we współpracy z partnerami z Czech i Słowacji zrealizował trzy badania porównawcze nad fake newsami w Polsce, Czechach i na Słowacji.

Badania przeprowadził zespół w składzie:

• dr hab. Karina Stasiuk-Krajewska, prof. USWPS (kierowniczka projektu);
• dr hab. Michał Wenzel, prof. USWPS;
• dr Jakub Kuś;
• Ivan R. Cuker.

W tym artykule przedstawiamy wyniki pierwszego z tych badań: „Narracje dezinformacyjne w fake newsach oraz ich struktura semantyczna (analiza semantyczna)”.

Wskazanie dominujących cech fake newsów ułatwi ich rozpoznawanie i pozwoli określić kompetencje potrzebne odbiorcy do odróżniania fałszywych informacji od prawdziwych.

O badaniu

W badaniu przeanalizowano 1523 fake newsy (1020 z Polski, 263 z Czech, 280 ze Słowacji) opublikowane w mediach od stycznia 2023 do listopada 2024. Treści te zostały zaklasyfikowane jako fałszywe wiadomości przez organizacje factcheckingowe AFP i Demagog.

Zastosowano metodologię pośrednią między klasyczną metodą jakościową (studium przypadku) a metodą ilościową. Dzięki wnikliwej analizie uchwycono tendenje dominujące w strukturze fake newsów, znaleziono powiązania między ich poszczególnymi elementami oraz określono ich funkcje w relacji do odbiorców.

Co badano

Naukowcy przeanalizowali narracje dezinformacyjne i struktury semantyczne w fake newsach.

Starali się znaleźć odpowiedzi na pytania:

• Jaki jest format przekazu – tekst, obraz, dźwięk?
• Kto jest bohaterami fake newsów?
• Gdzie zachodzą wydarzenia prezentowane w fake newsach?
• Do jakiego problemu odnoszą się fake newsy?
• Czy w tekście wyraźnie widać obecność narratora (autora)?

Fake newsy mają podobną strukturę, ale różnią się tematyką

Fake newsy to teksty stosunkowo spójne pod względem strukturalnym (gatunkowym), co potwierdzają badania i analizy przeprowadzone wcześniej w ramach konsorcjum CEDMO. Przekazy tego typu naśladują informacje dziennikarskie i w ten sposób zyskują wiarygodność.

Mają jednak zróżnicowaną tematykę. Są bezpośrednio związane z aktualną sytuacją społeczno-polityczną oraz głównymi obszarami zainteresowań profesjonalnych mediów.

Rekomendacja:

• Wybieraj aktualne przykłady fake newsów do analizy.

Przeważająca większość fake newsów zawiera element graficzny

Badanie potwierdziło, że fałszywych informacjach duże znaczenie ma warstwa wizualna:

• Zdecydowana większość fake newsów wykorzystuje obrazy – zarówno statyczne (44 proc.), jak i dynamiczne (38 proc.).
• Obraz nie jest kodem samodzielnym – prawie zawsze towarzyszy mu tekst.
• Zaledwie 9 proc. analizowanych fake newsów składało się wyłącznie z tekstu.

Rekomendacje:

• Pamiętaj, że fake newsy są komunikatami multimodalnymi: składają się z różnych kodów (np. obrazu, dźwięku, tekstu).
• Buduj odporność odbiorców na wszystkie kody. Ucz rozumienia tekstu pisanego i mówionego, a także krytycznego dekodowania obrazów i filmów.
• Pokazuj narzędzia umożliwiające weryfikację wszystkich form przekazu.

Bohaterami fake newsów są instytucje, politycy i zwykli ludzie

Głównymi bohaterami fake newsów są:

• instytucje (np. rządy, organizacje międzynarodowe) i politycy (19 proc.);
• zwykli ludzie (18 proc.);
• specjaliści: lekarze, profesorowie itp. (16 proc.).

Instytucje i politycy są w fake newsach najczęściej przedstawiani negatywnie, jako źródło opresji, a zwykli ludzie — jako ich ofiary. Wyjątkiem są uchodźcy, którzy są ukazywani jako zagrożenie. Świat społeczny w tych przekazach jest nieprzyjazny, a zwykli ludzie codziennie doświadczają krzywd ze strony władzy lub przedstawicieli grup odmiennych kulturowo.

Rekomendacje:

• Pamiętaj, że dezinformacja kreuje wizję świata, w której głównymi bohaterami są zwykli ludzie padający ofiarą wpływowych osób lub instytucji – uwzględnij to, gdy wybierasz przykłady do omówienia.
• Przygotuj się na dyskusje na temat równości i władzy w społeczeństwach demokratycznych.
• Możesz założyć, że osoby, z którymi rozmawiasz, będą się identyfikować z ofiarami – zwykłymi ludźmi.

Fake newsy zwykle odnoszą się do przestrzeni publicznej

Narracja fake newsów jest wyraźnie osadzona w przestrzeni publicznej, a nie prywatnej, w mieście, a nie poza nim. Tylko 10 proc. analizowanych przekazów odnosiło się do przestrzeni prywatnej poza miastem. Fałszywe wiadomości najczęściej dotyczą doświadczeń publicznych, spraw społecznych i obywatelskich oraz wydarzeń w centrum, a nie na peryferiach.

Rekomendacje:

• Wybieraj przykłady fake newsów dotyczących życia publicznego, miasta, centrum.
• Miej świadomość, że twoi odbiorcy mogą podzielać przekonanie, że sprawy publiczne i miejskie są bardziej istotne dla społeczeństwa.

Najczęstsze tematy fałszywych wiadomości to wojna, zdrowie i polityka

W analizowanym okresie większość przekazów dezinformacyjnych dotyczyła:

• wojny w Ukrainie;
• tematów medycznych;
• tematów okołopolitycznych, np. życia prywatnego polityków i domniemanych nadużyć, których się dopuścili.

Mimo licznych podobieństw fake newsy w każdym z trzech analizowanych krajów (języków) mają swoją specyfikę tematyczną.

Rekomendacje:

• Miej na uwadze, że tematyka dezinformacji różni się między krajami.
• Zrozum dobrze lokalne uwarunkowania – nie tylko na poziomie krajowym, ale też regionalnym. Poznaj specyficzne cechy grupy docelowej.
• Zwróć szczególną uwagę na dobór adekwatnych tematycznie przykładów.

W większości fake newsów jest obecny narrator

Charakterystyczną cechą fake newsów jest obecność autora (narratora) w tekście – dotyczy to aż 70 proc. analizowanych przypadków. Autor może ujawniać się wprost – np. poprzez formy gramatyczne (czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej), ale także pośrednio – poprzez bezpośrednie zwroty do adresata, składane deklaracje czy pytania retoryczne.

Obecność autora bezpośrednio sugeruje określoną interpretację przekazu i wzmacnia siłę perswazyjną komunikatu. To wyraźna różnica względem klasycznej, obiektywnej informacji dziennikarskiej, w której autor tekstu nie jest i nie powinien być obecny.

Rekomendacja:

• Pamiętaj, że tak rozumiany obiektywizm pozwala odróżnić przekaz dziennikarski od fake newsa.

Polskie fake newsy różnią się od czeskich i słowackich

Wyróżniają się kilkoma cechami:

• zawierają niewiele tekstu;
• częściej łączą tekst i zdjęcia;
• w większym stopniu ich bohaterami są zwykli ludzie;
• zdecydowanie dominuje perspektywa ofiar;
• szczególnie często dotyczą tematyki zdrowotnej;
• autorzy pozostają w nich najmniej widoczni.

Projekt sfinansowała Unia Europejska

Publikacja jest częścią międzynarodowego projektu finansowanego przez Unię Europejską (działanie nr 101158609) oraz współfinansowanego przez polskie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach programu zatytułowanego „Projekty Międzynarodowe Współfinansowane” w latach 2024–2026 (umowa nr 6054/DIGITAL/2024/2025/2).

Wyrażone poglądy i opinie są jednak wyłącznie poglądami autorów i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy Unii Europejskiej, Europejskiej Agencji Wykonawczej ds. Zdrowia i Cyfryzacji (HaDEA) ani polskiego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Ani Unia Europejska, ani Europejska Agencja Wykonawcza ds. Zdrowia i Cyfryzacji (HaDEA), ani polskie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego nie ponoszą za nie odpowiedzialności.